PİRİ REİS’İN KİTAB-I BAHRİYE İSİMLİ ESERİNDE ÇUKUROVA HARİTASI VE TARSUS

Ünlü Osmanlı Kaptanı, coğrafyacı ve haritacı Piri Reis’in, Osmanlı İmparatorluğu’nun  denizci kenti olan Gelibolu’da doğduğu kabul edilmektedir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, hayatı hakkında Kitab-ı Bahriye’de yazdıkları ile tarihteki olaylar karşılaştırıldığında, araştırmacılar tarafından 1465 yılında  doğmuş olabileceği belirtilmektedir. Asıl adı Muhyiddin Piri’dir. Piri Reis'in Osmanlı Donanmasında yaptığı son görev, acı olaylarla biten Mısır Kaptanlığı'dır. 1552'de çıktığı İkinci Seferin son durağı Basra'da, tamire ve dinlenmeye muhtaç donanmayı bırakıp ganimet yüklü üç gemi ile Mısır'a döndüğü için, burada hapsedilmiştir. Donanmayı Basra'da bırakması, Basra Valisi Kubat Paşa'ya ganimetten istediği haracı vermemesi ve Mısır Beylerbeyi Mehmet Paşa'nın politik hırsı yüzünden; 1554'te hizmette kusurla suçlanmış ve Kanuni Sultan Süleyman’ın fermanı üzerine boynu vurularak idam edilmiştir.

Resim-1: Piri Reis (1465-1554)

Piri Reis, 1480’li yıllarda ünlü denizci amcası Kemal Reis’le beraber denize açılmış ve daha sonra tüm Akdeniz’i, diğer deniz ve okyanusları dolaşmıştır. Osmanlı donanmasında kaptanlık yapan Piri Reis coğrafyacı görgüsü  ile gittiği ve gördüğü tüm yerlerin haritalarını çizmiştir. Ünlü Birinci Dünya Haritasını 1513 yılında çizmiş ve 1517 yılında Mısır Seferi esnasında Yavuz Sultan Selim’e sunmuştur.  Birinci Dünya Harita'sının yarısı olmadığından  geriye Atlas Okyanusu'nun boydan boya iki kıyısı kalmıştır.  İspanya, Fransa, Amerika'nın doğu kısımları ile Florida kıyıları, Antiller, Güney Amerika'nın doğu bölümü bugünkü haritalara yakın doğrulukta çizilmiştir. Harita tipik bir deniz haritasıdır. Enlem ve boylam çizgileri yerine rüzgar gülü ve yön çizgileriyle, efsanevi ve gerçekçi resimlerle süslenmiştir. 

Resim-2: Piri Reis’in Dünya Haritası

Atlas Okyanusu, İber Yarımadası, Afrika'nın batısı ile yeni dünya Amerika'nın doğu kıyılarını gösteren bu haritayı dünya ölçeğinde önemli kılan, Kristof Kolomb'un hala bulunamamış olan Amerika haritasındaki bilgileri içeriyor olmasıdır. Kolomb’un Amerika'yı keşfinden sonra yapılan haritalar içinde en isabetlisi ve bugünkü modern haritalara uygunu Piri Reis'in haritası  olduğu söylenmektedir.

Resim-3: Dünya Haritasından ayrıntı

Piri Reis, çizim ve haritalarla beraber, gördüğü yerler hakkında bilgiler de vererek oluşturduğu döneminin en saygın “Kılavuz Kitabı” olarak kabul edilen “Kitab-ı Bahriye” isimli ünlü eserini 1521’de geliştirerek tamamlamış, daha sonra 1525 yılında  Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur. Sonraki yıllarda, Güney sularında devlet için çalışan Piri Reis, bu dönemde, Hint Kaptanlığı, Umman Denizi, Kızıl Deniz ve Basra Körfezi'ndeki deniz görevlerinde bulunmuştur.

Resim-4: Kitab-ı Bahriye

Ünlü Osmanlı Kaptanı Piri Reis’in yazdığı “Kitabı-ı Bahriye” adlı eserinin 4. cildinde özellikle denizcilere rehber olması amacıyla, dolaşıp gördüğü Akdeniz’in ülke ve şehirlerinin, kıyılarının ve adalarının yerleşim yerlerini, harabelerini, limanlarını, koylarını, surlarını, denizde olan taşlarını, sığlıklarını, taş ve sığlıkların sözü edilen limanın hangi tarafında bulunduğunu, hangi rüzgâra açık ya da kapalı olduğunu, limanın genişliğini veya darlığını, ne kadar gemiyi barındırabileceğini, adaların kıyıya ve birbirlerine uzaklıklarını, adaların neresinde geçit olduğunu, fenerlerini ve gemi çeşitlerini  tarif ederek, resim ve haritalarını yapmış; aynı zamanda denizcilik ve gemicilik için de önemli bilgiler vererek,  denizden görünen alametini “bi-kusur ” olarak kaydetmiştir. Kitabında savaşlarından ve Akdeniz’in canlı ticaret hayatından çok az bahsetmiştir.

Resim-5:Dünya Haritasından ayrıntı

Tarihçi Cezmi Yurtsever’e göre Piri Reis haritasında Adana, Tarsus ve çevresi şöyle anlatılmaktadır:

“Toroslar'dan Çukurova'ya inerek Akdeniz'e kavuşan CİHAN SU, şimdiki Ceyhan nehri olsa gerek. Hemen aşağıda deniz kıyısında OD KALESİ resme­dilmiş. Bir yar başında ve sur duvarları görülen OD KALESİ, "Ateş kalesi" anlamına da geliyor. Burası Karataş'ın batısında antik MEGARSUS kentidir. Megarsus'a Od/ Ateş kale ismini Piri Reis'in neden verdiğini çözümlemek için yöreye araştırma gezileri yaptım. Tarih boyunca şiddetli depremlerle sarsılan Karataş fay hattının MEGARSUS kentini oluşturan tepelik alanı böldüğü ve önemli bir kısmını denizin içine gömdüğü anlaşılıyor. İlk ve Orta çağda korsanların önemli bir üssü ve ticaret merkezi olan Megarsus kentinin liman mendireklerinin deniz içinde kalmış kısımları hala görüle­biliyor. Aynı yerde volkanik siyah bazalt taşları da var. Depremler esna­sında Megarsus'u parçalayan bir kısmını denizin içine gömen depremler es­nasında yer kabuğundan volkanik püskürmeler, ateş ve kül dumanları etrafa yayılmıştır. Piri Reis'in aynı yere yani antik MEGARSUS'a "ateşkalesi" ismini vermesinin esrarı böyle olsa gerek.

 Piri Reis, Seyhan nehrinin ismini KIZILIRMAK olarak göstermiş. Kızılırmak, Toroslar dan Çukurova'ya iniyor. Üç burç ve surlarla bağlantılı Adana kalesi gösteriliyor. Kızılırmak Adana'dan aşağıda iki kola ayrılı­yor, güneyde kalan kolu GÖL adı verilen bir havzaya akıyor. Burası muhte­melen Akyatan olsa gerek. Ve nehrin ana kolu Kızılırmak adıyla denize ka­vuşuyor.

 Seyhan'ı sadece Piri Reis Kızılırmak olarak göstermiyor. 1500'lü yıl­ların ortalarında yazılmış Ramazanoğulları Vakıf kayıtlarında, Osmanlı Arşivindeki Adana tapu-tahrir defterlerinde de Kızılırmak ismi geçiyor. Seyhan'a Kızılırmak denmesinin sebebi nehir sularının çoğu kez bulanık, kırmızı çamurlu su olarak akması olsa gerek.

 Tarsus şehri içinden bir ırmak (Berdan çayı) geçiyor. Altı burçlu bü­yük ve geniş bir kale içinde resmedilmiş. Berdan çayı Tarsus'un hemen aşağısında denizle bağlantılı geniş havzalı bir göle akıyor. Haritaya bakınca Tarsus'un deniz kıyısında bulunduğunu da söyleyebiliriz.

 Haritanın aşağı güney kısmında da KORİKOS HARAB denilen denizle girintili bir kale ve deniz içinde de ada gösteriliyor. Burasının KIZKALE oldu­ğunu söyleyebiliriz. Korikos Harab dendiğine göre Piri Reis'in yaşadığı dönemde 16. yy'da Kız kalesinin harap ve terkedilmiş bir durumda olduğu anlaşılır. Piri Reis'in Çukurova haritasıyla bölgenin 16. yüzyıldaki tarihi coğrafyası da aydınlanmış oluyor.”

Resim-6: Piri Reis haritasında Adana, Tarsus ve çevresi 

“Kitabı-ı Bahriye” adlı eserinin 4. cildinde Tarsus’la ilgili kısa bir bilgi veren Piri Reis, 16. Yüzyılın ortalarındaki Tarsus limanının gösteren  bir de harita eklemiştir. Piri Reis Kitab-ı Bahriye’de Tarsus’la ilgili şunları söylemektedir.

Resim-7: Kitab-ı Bahriye

 “…Tarsus, deniz kenarından üç mil mikdar karada bir ovada  vaki bulmuş bir kasabadır. Önünden bir su (Tasus Çayı) akar. Bu suyun ağzında birgos (Göl/Lagun=Rhegma Lagünü/Aynaz Bataklığı) vardır. Bu lagüne sandallar girerek altı kulaç derinlikte demir atarlar.”

KAYNAKLAR

1-https://tr.wikipedia.org/wiki/Tarsus

2-Mine Esiner Özen.  Piri Reis ve Müntehab-ı Kitab-ı Bahriye. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/13265

3-Cezmi Yurtsever.  Piri Reis'in Çukurova Haritası-http://ekspresgazetesi.blogspot.com/2012/02/piri-reisin-cukurova-haritasi.

4-Uğur Pişmanlık-Burak Köroğlu. Gezginlerin Gözüyle Tarsus. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul, 2012, sayfa 28

ALİ İHSAN ÖKTEN

6742