ZİYA PAŞA VE ADANA'DA İLK TİYATRO (1880)

Adana’da ilk tiyatro’nun kurulması devlet adamlığının yanında iyi bir şair ve entellektüel  olan Ziya Paşa’nın Adana Valisi olduğu 1878 ile 1880 yılları aralığındadır. İki yıldan az süren valiliği sırasında entellektüel bir insan olan Ziya Paşa ıslahatçı yenilikler yapmıştır. Bunlardan bir tanesi  valilik memurlarının her gün mesaiden bir saat önce ya da sonra  zorunlu ve ücretsiz Fransızca dersleri almasıydı hatta bu yüzden kendisine  “Frenk Vali” bile denilmiştir. Fakat Ziya Paşa en çok halkın entellektüel gelişimi, sosyalleşmesi,  sınıf ayrıcalığının kalkması, taassuptan uzaklaşıp sorgulayabilen modern bir toplum olması için Adana’da  tiyatroyu hayata geçirmek istiyordu. Bu sebeple her zaman tiyatroya çok önem verdiğinden çalışmalarına başlamıştı.

Fakat bir tiyatroyu  hayata geçirmek için dört ana kaynak lazımdı. Bunlar bina, sahnelecek eser, seyirci  ve oyuncuydu. O zamanlar Ziya Paşa’nın çalışma arkadaşları defterdar Hakkı bey, mektupçu Nazım Efendi, müftü Sadık Efendi, merkez naibi Haydar Bey, idare meclisi azaları da Hacı Mustafa Feyzullah Efendi, Ahmet Tevfik Efendi, Ermeni mümessili  Artin Efendi , Katolik mümessili  Geork Efendi, ticaret mahkemesi  reisi Hilmi Bey, mektubi  kalemi mümeyyizi  Admi (Udmi) Efendi’ydi. Bina ve oyuncu yevmiyeleri  için hemen Valilik Defterdarlığı’ndan  ve Adana Belediyesi bütçesinden kararla kaynak ayrıldı. Tiyatro binası ise şimdiki Eski Emniyet Müdürlüğü(resimdeki) yanına Toros dağlarından  getirtilen kerestelerle ve hapishane mahkumlarının çalıştırılmasıyla, tahtadan yapılarak, Vali’nin de nezaretiyle üç günde kuruldu.

Eser olarak zaten Ziya Paşa gazeteci Agah Efendi (resimdeki) ile Fransa’yı görmüş olduğundan ve çok iyi derecede Fransızca bildiğinden daha  Adana’ya gelmeden “Emile” isimli bir eserin tercümesine  başlamıştı. Oynanacak eser  görevini üzerine alıp Moliiere’in eserleri Tartuffe Ou L’Imposteur (İki Yüzlü)'u ve Le Etourdi Ou Les Contretemps (Şaşkın)’ı  bir rejisör gibi hazırlayıp sahneye uyarladı  ve bütün provalarında bulundu. Seyirci konusunda basit bir yol izlenip, vilayet memurlarına yabancı dil dersinde olduğu gibi ücretsiz ve zorunlu katılım getirdi. Dışarıdan tiyatroyu izlemek isteyen halk içinse cüzi bir ücret belirlendi. En önemli konu oyuncu bulmaktı zira o dönemde oyuncu bulmak bir hazine bulmak kadar kıymetliydi.

İstanbul ‘dan tanıdığı sanatkar camiası ile bağlantısı olan Ziya Paşa, başında Aktör İbrahim Efendi’nin(1852-1921) bulunduğu 13 kişilik bir grubu oluşturdu ve bu ekip ocak ayı başları 1880 yılında Hidiv (İbrahimiye yada Asar-ı Tevfik ) vapuru ile İstanbul’dan Mersin’e geldi ve buradan Adana’ya geçtiler.

Tiyatro ilk temsilini Le Etourdi (Şaşkın) adlı eseri  Akl-ı Evvel  olarak 1880 yılı mart ayında oynadı. Temsiller haftada iki kez oynanıp, mart ayında başlamış mayıs ayı başlarına  kadar sürdü ve üç farklı eser oynandı. 1880 yılında  Ziya Paşa’nın rahatsızlığının artması ve 17 mayısta 55 yaşında Adana’da  vefat etmesi nedeniyle bir daha perdesini açamadı. Tiyatro daha başlamadan mutaassıp bir çevrede memnuniyetsizlik yaratmıştı. Hatta Ziya Paşa’nın sağlığında tiyatronun din dışı bir şey olduğunu ve binanın yıkılması gerektiğini iddia edenler tiyatro binasına gece bildiri asabilecek kadar ileri gitmişlerdi. Ziya Paşa’nın tiyatroda oynanacak eserlerden biri olarak  taassup zihniyetini eleştiren Tartuffe (iki Yüzlü)’u seçmesi  de herhalde bir tesadüf değildir.

Ziya Paşa  hayatta iken kendisini İstanbul Mabeyn’e şikayet  eden bu taassup kesimin talebi üzerine müfettiş Hacı Akif  Efendi  gönderilmiştir. İncelemelerde bulunduğu sırada Ziya Paşa’nın Adana’da vefat etmesi üzerine 7 aylık geçici vali olarak tayin edilmiştir. Bu mutaassıp çevrenin baskısına dayanamayıp, görüşlerine fazlaca itibar etmiş olacak ki üç günde kurulan tiyatro bir gecede yıkılmıştır. Bu dramatik sonla ilgili olan haber  Ahmed Mithat Efendi’nin kurduğu Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 mayıs 1880 tarihli 96. sayısında “Oyunlar için bundan 3-4 ay önce, Adana’ya gitmiş olan 13-14 kişiden ibaret tiyatro kumpanyası, geçen cumartesi günü İstanbul’a dönmüştür.” şeklinde  İstanbul’da   yayınlanmıştır.

Nihayet Ziya Paşa’dan 100 yıl sonra Adana Devlet Tiyatrosu Hacı Ömer Sabancı Kültür Merkezi’nin kurulmasıyla  168 kişilik salonunda 25 Ekim 1981’de “Kral Lear” adlı oyunun galası ile tekrar hizmete başlamıştır. İstanbul’da batılı anlamda yazılan ilk tiyatro eseri olan Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nin (1860) yazılıp oynandığı yıllarda güzel şehrimiz Adana’mızı 1880 yılında tiyatro ile tanıştıran Ziya Paşa’yı  rahmetle ve minnetle anıyorum…

Yararlanılan Kaynaklar:

Taha Toros Arşivi

www.wow turkey.com

www.sualtıgazetesi.com  (HİDİV)

www.wikipedia.org

www.yandexmap.com

3167